 għandu l-għan li jwassal il-poeżija Moderna u Kontemporanja Maltija għand udjenza usa’: minn studenti tal-iskola sa studenti ta’ livell ħafna iktar avvanzat, minn studjużi tal-ilsien Malti għal dawk li sempliċiment jieħdu pjaċir jaqraw bil-Malti u jixtiequ jsiru jafu iktar dwar kif it-tradizzjoni poetika qed tissawwar.

Minbarra l-poeżiji nfushom, hawnhekk għandek issib il-qari ta’ wħud mill-poeżiji, kemm mill-poeti nfushom kif ukoll minn atturi, ritratti tal-poeti meħuda f’mumenti importanti f’ħajjithom, manuskritti, u anke artikli u intervisti mal-poeti.

Il-proġett għadu fil-fażi ta’ riċerka, u allura l-materjal hu biss kampjun rappreżentattiv tal-poeti Maltin u x-xogħlijiet tagħhom.

Maħżen Poeżija

Raħal il-Letteratura hija inizjattiva pilota tal-Fondazzjoni HELA (Hub for Excellence in the Literary Arts), li se tiċċelebra l-letteratura u tippromwoviha b’diversi modi fir-Rabat. Din l-inizjattiva hija mqassma fuq tliet snin, u għadha kemm ingħatat il-Premju tal-President għall-Kreattività mill-Uffiċċju tal-President u l-Kunsill Malti għall-Arti.

Permezz ta’ din l-inizjattiva, il-proġett jimmira li jiġbor u jaqsam l-istejjer u l-esperjenzi tar-Rabtin, filwaqt li titqajjem kuxjenza u għarfien dwar il-kotba bħala oġġett fiżiku kif ukoll bħala esperjenza. Fl-istess waqt, tkun qiegħda tingħata importanza speċjali lill-wirt letterarju.

Ingħażel ir-Rabat għax huwa d-dar ta' HELA, imma wkoll raħal dinamiku li jgħaqqad flimkien ir-rurali u l-istoriku, it-tradizzjonali u l-modern. B’hekk jinħoloq ċentru ieħor li jitbiegħed mill-imkejjen li ta’ spiss isiru attivitajiet fihom u b’dal-mod, anke n-negozji Rabtin jieħdu imbuttatura. L-attivitajiet huma mmirati għal etajiet differenti, minn tfal sa kbar sa anzjani. B’hekk igawdu minn din l-inizjattiva faxex differenti fis-soċjetà. Il-ħsieb hu li ninvolvu lir-Rabtin kemm jista’ jkun u saħansitra nidħlu fid-djar tagħhom sabiex tinħoloq kollaborazzjoni ħajja.

Din l-inizjattiva hija att kreattiv u kulturali iżda tmiss ukoll mal-lat ekonomiku. Raħal il-Letteratura se jkun possibbli bis-saħħa ta’ Studio Solipsis, Inizjamed, Malta Libraries, Merlin Publishers, L-Aġenzija Nazzjonali tal-Litteriżmu, Heritage Malta, L-Arkivji Nazzjonali ta' Malta u l-Kunsill Lokali tar-Rabat.

Raħal il-Letteratura is a pilot initiative by HELA Foundation (Hub for Excellence in the Literary Arts), which aims to celebrate literature and promote it in various ways in Rabat. This initiative is spread out over three years, and has just been awarded the President’s Prize for Creativity by the Office of the President and Arts Council Malta.

Raħal Il-Letteratura

Raħal il-Letteratura

X’inhuma s-swar tal-Imdina? Huma serje ta’ fortifikazzjonijiet madwar il-belt tal-Imdina, li nbnew biex jipproteġuha mill-għadu. Hemm tliet tipi ta’ fortifikazzjonijiet: il-ħitan Puniċi-Rumani, il-ħitan Medjevali u l-ħitan Ospitaljeri. Tal-ewwel ġew mibnija fi żmien il-Preistorja u sal-Era tal-Bronż kienu diġà qed jintużaw bħala post difensiv u ta’ refuġju. Oriġinarjament, l-Imdina kienet tliet darbiet ikbar minn kif inhi llum, iżda sfortunatment ma fadlilniex wisq fdalijiet tal-era Punika-Rumana. Il-partijiet Medjevali kienu ġew fis-seħħ biex inaqqsu l-ispazji kbar ħalli tkun tista’ tiġi iktar protetta faċilment. Għall-kuntrarju tal-Puniku-Ruman, hemm xi fdalijiet tal-era Medjevali bħaż-żewġ toqob tal-pistoli (gun holes) bejn il-bieb prinċipali u t-Torro de Standardo. L-iktar ħitan riċenti tal-Imdina jiġifieri dawk tal-era Ospitaljera, inbnew fiż-żmien il-Kavallieri ta’ San Ġwann. F’dan iż-żmien l-Imdina kienet tilfet it-titlu ta’ belt kapitali, u minflok ingħata, informalment, lill-Birgu. Meta Malta kisbet l-indipendenza, l-Imdina kienet tappartjeni għas-sistema difensiva flimkien mal-Victoria Lines. Is-silta li ġejja tieħu post taħt is-Swar tal-imdina, fil-ġnien li ġie rrestawrat dan l-aħħar. Hija meħuda mill-ktieb 

Kienet lejla sabiħa tar-rebbiegħa, u ż-żewġ tfajliet ħarġu mid-dar kbira fejn kienu joqgħodu sewwa sew quddiem il-ġnien. Bla ma staqsew lil xulxin fejn sejrin qabdu triqithom lejn Ġnien Howard, ir-Rabat. Fuq kollox kienu joqgħodu fil-qrib, fi Triq il-Mużew. U, ngħiduha kif inhi, f’nofs siegħa ma tantx tista’ tmur ’il bogħod wisq mid-dar. Hemm kienet l-għaxqa tagħhom. Kull lejla hemm, bla ma jiddejqu xejn. Erħilhom jieqfu max-xifer taċ-ċint u dritt idawru ħarsithom ’l isfel, fil-foss, lejn klikka mdaqqas ta’ ġuvnotti mfarfra ġmielhom li kuljum kienu jedhew jilagħbu l-ballun, hemm taħt is-swar tal-Imdina. Għajjat u storbju bejniethom li ma ngħidlekx, basta jiżvugaw dik l-enerġija li matul is-sigħat tal-iskola kellha tibqa’ ppressata f’ġisimhom. Fil-ġnien, sewwasew wara t-tfajliet, kien hemm gabbana minn fejn stajt tixtri xi xarba jew pastizz, pasta inkella xi ħelu. Imma dawn iċ-ċejċiet xejn ma kienu jħajruhom lil Sylvia u ’l Monica. Hekk jew b’hekk mill-ikel ma kinux neqsin. L-attenzjoni tagħhom kienet tibda u tispiċċa hemm isfel, fil-foss fejn kienu dawk is-subien. Mill-gabbana bdiet ħierġa tgħajjat kemm tiflaħ il-kanzunetta tal-Beatles “Hey Jude”:

Hey, Jude, don’t make it bad. Take a sad song and make it better. Remember to let her into your heart, then you can start to make it better…nah, nah, nah…

It-tfajliet bdew itektku bit-tkaken mar-ritmu tal-kanzunetta waqt li saħansitra jkantawha wkoll taħt l-ilsien.

Il-Bażilika ta’ San Pawl fir-Rabat hi kkunsidrata bħala waħda mill-parroċċi li nsibu f’dan ir-raħal. Il-knisja hi mibnija fuq parti mis-sit tal-belt Rumana Melite, li tinkludi l-Imdina kollha u l-maġġorparti tar-Rabat kif nafuh illum. Il-knisja preżenti ġiet mibnija biex tieħu post knisja li kienet lesta fl-1578. Ġiet mibnija permezz ta’ fondi pprovduti mill-mara nobbli Guzmana Navarra fuq pjanti ta’ Francesco Buonamici. Il-bini tal-knisja li beda minn Lorenzo Gafà fl-1653 tlesta fl-1683. Magħquda mal-knisja ta’ San Pawl hemm knisja iżgħar iddedikata lil San Publiju li reġgħet ġiet mibnija fl-1692 kif ukoll fl-1736 minn Salvu Borg. Il-knisja ġiet mogħtija l-isem ta’ Bażilika Minuri fl-2020. Ix-xena ta’ din il-knisja illustri tħalli lil kulħadd miblugħ anke jekk ma jkunx jaf l-istorja tagħha. Madanakollu, l-għarfien tal-istorja iżidilha l-prezz grandjuż tagħha. Dan il-post partikolari ntgħażel għax Sister Antida, missjunarja fl-Art Imqaddsa, trabbiet hawn. Huwa rakkont li qalitu lil Clare Azzopardi, Nathalie Grima u Gilbert Calleja meta kienu l-Art Imqaddsa jintervistaw il-Maltin li jgħixu hemm.

Qabel ma morna l-isptar fejn taħdem Sister Antida, kellna ċ-ċans induru ftit it-toroq ta’ Haifa u nitilgħu Monte Carmeli biex inżuru l-knisja ta’ Stella Maris u l-ġnien kbir ta’ Bahá’í li qiegħed biss ftit ’il bogħod. Xi daqqiet waqafna nieħdu te bin-nagħniegħ u xi daqqiet waqafna nnaqqru xi ħaġa sakemm sarilna l-ħin biex immorru l-isptar fejn taħdem is-Sister.

Rabtija jien, tgħidilna, u qabel dħalt soru kont naħdem mal-Vexillina; l-istampaturi u stationers. Kienet tmur skola l-Ħamrun għand is-Sorijiet tal-Franġiskani tal-Eġittu u minn hemm bdiet ġejja l-ħajra biex tidħol soru. Telqet minn Malta ta’ 18-il sena biex tagħmel in-novizzjat l-Italja. Wara n-novizzjat, fl-1978, marret il-Brażil u hemmhekk damet għaxar snin. Tgħallmet il-lingwa u għamlet kors ta’ tliet snin għal nurse mbagħad marret tispeċjalizza Ruma. Fl-1988 bagħtuha l-Art Imqaddsa.

Illum Sister Antida hija l-head nurse fis-sala tal-operazzjonijiet. L-isptar jilqa’ lil kulħadd u fejn jidħlu l-pazjenti ma tidħolx il-politika. Il-pazjent l-ewwel u qabel kollox, tgħidilna. Titkellem xi ftit fuq il-kunflitti u ssemmi li dak li ħassew l-iktar kien tal-2006 meta bdew jitfgħu l-bombi mil-Libanu li qiegħed eżatt faċċata. Aħna ma trabbejniex fil-gwerra u allura ma nafux x’inhi gwerra mhux bħal ommijietna u missirijietna. Imma l-ħajja tkompli għaddejja u minkejja li kienu jieqfu meta jisimgħu s-sirena, kienu xorta waħda jħossuhom protetti li jinsabu f’bini daqshekk kbir b’ħitan dobbli. Kuntenta Sister Antida. Din hija d-dar tagħna, l-isptar tagħna, dejjem sejrin ... filgħaxija nkun mejta għax taħdem, mis-sebgħa sas-sebgħa u ġieli anki iktar, kemm hemm bżonn. Tidħol waqt l-operazzjonijiet, tgħin f’dak li jkun hemm bżonn, xi kultant anki toqgħod mal-morda wara l-operazzjoni. Irid ikollok il-kuraġġ, imma hi drat. Din li tkun nurse kienet xewqa li kellha minn mindu kienet żgħira. U ma tantx tistrieħ Sister Antida, għax jien magħmula hekk, tgħidilna, jekk naf li jkun hemm ix-xogħol ma mmurx nistrieħ. Imma s-Sibt u l-Ħadd ma jagħmlux operazzjonijiet u allura tieħu l-opportunità biex tmur tgħin fis-Santwarju tal-beatitudni. Tgħin fil-ħanut li jbigħ is-souvenirs. U hekk tiltaqa’ mal-pellegrini u taqta’ ftit mir-rutina tal-isptar.

Ma tantx tivvjaġġa Sister Antida, għax ix-xogħol joħdilha ħinha kollu, imma meta l-Ambaxxatur ilaqqa’ l-Maltin xi mkien viċin, bħal meta jiltaqgħu l-beatitudni tieħu gost tmur u titkellem magħhom. Mill-bqija postha huwa fl-isptar mal-pazjenti. Għad għandha xi ritratti tagħha u tal-familja meta kienet iżgħar, imma xi kultant taqbad u tarmi għax kemm se ddum iżżomm affarijiet? Minn Malta mhux li ġġib xi affarijiet lanqas. Iżżur lil ħutha u n-neputijiet u toqgħod għand oħtha fid-dar li trabbiet fiha mhux bogħod mill-knisja ta’ San Pawl. Imma jien għażiltha din il-ħajja, il-ħajja ta’ missjunarja, u dan ifisser li tkun qrib il-familja tagħha fit-talb u mhux fiżikament. U għalhekk tipprova terħi l-affarijiet li jorbtuha ma’ familtha biex tħossha iktar iffukata fuq il-missjoni tagħha. Madankollu Sister Antida titkellem bil-qalb fuq ir-Rabat. Il-Brażil ħabbejtha ħafna bħala missjoni. Hawnhekk ukoll. Dejjem fi sptar kont.

Fl-isptar dħalt u fl-isptar bqajt. Imma hi għadha marbuta ma’ Malta, le, proprja proprja mar-Rabat. Jien Rabti, jgħidilha Gilbert, ħa ngħidlek ta’ min jien, jgħidilha, u ħa ngħidlek liema hi d-dar tiegħi, tgħidlu s-Sister ... u dak il-ħin intilfu f’diskors li jiena u Nathalie ma fhimniex, issemmew laqmijiet u familji li aħna ma nafux, toroq li għalina ma jfissru xejn, postijiet għeżież għalihom u li għalina huma biss marka fuq mappa ... imma għal Sister Antida dan kien il-mument tagħha, tagħha u tal-memorji tagħha, il-memorji ta’ tfulitha, kollha marbuta mar-Rabat, fejn twieldet, fejn trabbiet, fejn ħadmet, fejn għad hemm oħtha tgħix fid-dar t’ommha u ta’ missierha ... Rabtija ta’ vera jien ...

ta’ Clare Azzopardi, Nathalie Grima u Gilbert Calleja.

Il-post li tinsab fih bħalissa jissejjaħ il-Katakombi ta’ San Pawl. Dawn il-katakombi huma simbolu tal-Kristjaneżmu bikri f’Malta minħabba li jixhdu l-miġja ta’ meta San Pawl ġie Malta. Hemm suspett li xi darba kienu jinfdu sal-Grotta ta’ San Pawl, li tinsab ġewwa r-Rabat stess. Il-katakombi kienu użati bħala ċimiterju fiż-żminijiet Rumani (madwar is-seba' seklu u anke t-tmien wara Kristu). Għalkemm ħafna iżgħar, meta mqabbla mal-katakombi ta’ Ruma u ċentri Rumani oħra, il-katakombi ta’ San Pawl huma eżempju xieraq tal-arkittetura Rumana ta’ taħt l-art u xhieda tal-għeruq reliġjużi tagħna. Ritorn ieħor għal dawn l-istess għeruq reliġjużi hija l-poeżija li se tisma’ ta’ Marlene Saliba. Tenfasizza l-importanza tal-ħin u l-memorja f’relazzjoni spiritwali magħna nfusna. Il-poeżiji ta’ Marlene Saliba spiss jintrabtu mal-wirt arkeoloġiku tagħna u magħna nfusna bħala ħlejjaq f’relazzjoni mal-kożmos. Din il-poeżija jisimha “Pellegrinaġġ”.

Nissogra nittajjar aktar u aktar fl-għoli

Flimkien nimirħu barra ċ-ċinturin tal-ożonu

fit-tfittxija dejjem tissokta … għall-imħabba,

ħabib għażiż li jidher daqstant intwittiv

Fl-aħħar, fil-miġja lura lejn id-dinja

jagħmlu ħafna pellegrinaġġi bħal tagħna,

u jtuna l-kuraġġ insibu dehenna, postna

Stabbilita f’Toulouse fi Franza fl-1216, l-Ordni Dumnikana għadha sal-lum il-ġurnata forza influwenti għall-Kristjaneżmu. Id-Dumnikani waslu Malta minn Sqallija fl-1450, probabbilment fuq l-inizjattiva ta’ Patri Pietro Zurchi, patri Malti mill-Imdina li kien jagħmel parti mal-komunità Dumnikana fi Sqallija. Bis-saħħa t’hekk, Malta tpoġġiet fil-lista dejjem tikber ta’ pajjiżi li bdew jiffurmaw is-sħubija tagħhom ma’ din l-ordni. Wieħed mill-iktar persuni famużi jgħixu Malta li kien wkoll parti mill-ordni Dumnikana, kien Mikiel Fsadni, O.P.; li f’dan il-każ jifforma parti wkoll mis-settur tar-Rabat. Huwa kien ukoll kittieb, partikolarment ta’ xogħlijiet mhux fittizji. F’din is-silta, huwa jirrakkonta l-esperjenza ta’ kif hu u r-riċerkatur sieħbu, Prof. Godfrey Wettinger, sabu l-Kantilena, parti kruċjali fl-istorja Maltija peress li kienet poeżija miktuba b’Malti Medjevali. Tista’ timmaġina ftit l-eċitament li ħassew meta sabu l-ewwel kitba bil-Malti ... kitba li tmur lura għas-seklu 15!?

Minkejja li r-referenzi li sibna fuq l-ilsien Malti kienu fqajrin, iżda minnhom jidher sew li l-Malti kien mitkellem u kienu saru wkoll sforzi biex jinkiteb, għallanqas għall-ismijiet ta’ postijiet. Waqt li konna qtajna jiesna li nsibu xi ħaġa aħjar, fit-22 ta’ Settembru tas-sena 1966, bqajna mistagħġba u mbellhin b’sejba mhux mistennija ta’ poeżija qadima ħafna mitktuba minn Pietru Caxaru. Qbiżna bil-ferħ intennu “Din hi sejba tassew kbira, qatt u qatt ma konna nobsruha”. Dan kien il-ħlas li Wettinger u jiena ħadna, li ssagrifikajna. Mort lura San Pawl il-Baħar, fejn kont qiegħed għall-vaganzi, għedt lil sħabi “Għamilna sejba kbira, kbira wisq”. Riedu jafu x’kienet; kellhom jistennew sentejn għat-tweġiba, għax daqshekk domna biex nippublikaw l-istudju li għamilna dwarha li ġie mxandar fil-ktieb 

Peter Caxaro’s Cantilena – a poem in Medieval Maltese.

Dak il-ħin li sibniha ppruvajna nittraskrivuha; m’għamilna xejn. Tassew li l-Għanja tidher miktuba b’ittri ċari għax tniżżlet min-nutar Brandanu de Caxario bl-aħjar kitba mirquma tiegħu; iżda, b’danakollu, sibna diffikultà mhix żgħira biex ngħarfu ċerti ittri u kliem. Għalhekk, wara li rġajna ta’ xejn għamilna ħilitna ħalli nittraskrivuha, qtajniha li neħdulha ritratt; b’hekk, stajna naħdmu bil-kwiet u fit-tul kemm irridu. Ħadd minna ma kien fotografu; min-naħa l-oħra ma xtaqniex naqbdu barrani. Għalhekk, għal din il-biċċa xogħol dħalt jien. Issellift kamera tajba tar-ritratti mingħand P. Ġużepp Gauci, O.P., qlajna l-permess meħtieġ mingħand in-nutar ewlieni tal-Gvern u fi żmien tliet ġimgħat inżilt nibda l-karriera ta’ fotografu! Dakinnhar qalbi bdiet tħabbat iktar mis-soltu; kont ftit eċitat. Irbatt il-kamera ma’ mejda mqiegħda qrib loġġ, qegħidt ir-reġistru fl-art, għalaqt ftit l-lenti, iffokajt tajjeb, il-bqija ħasbet għalih il-kamera awtomatika; fi ftit minuti kollox kien lest. Filwaqt li kont wasalt biex niġbed ir-ritratti tal-poeżija, Wettinger sejjaħ l-iskrivani – kif ftehimna minn qabel – ħalli jġibulu reġistru nutarili ieħor. Meta reġgħu ġew ħdejja, ġbidt ritratt jew xi ritratti ta’ folji oħra. B’hekk, ħbejna kemm stajna l-folja li ħadna ritratt tagħha u l-poeżija li kien fiha. Wettinger ħa ħsieb jiżviluppa l-film u jagħmel minnu ritratti għand fotografu. B’xorti tajba n-negattivi kollha ħarġu tajbin. B’hekk kellna moħħna mistrieħ; ma kienx hemm għalfejn nerġgħu inħarsu lejn l-ewwel reġistru tan-nutar Brandanu de Caxario fejn tinsab il-famuża poeżija […]

Xidew il-qada, ja ġirieni, talli nħadditkom,
Ma nsab fil-weri u la nsab f’għomorkom
Qalb m’għandha ħakem, sultan u la mula
Bir imgħammiq irmietni, b’turġien muħsula,
Fejn ħajran għall-għarqa, ninżel f’taraġ minżeli
Nitla’ u nerġa’ ninżel dejjem fil-baħar il-għoli.

Waqgħet hi, imrammti, l’ili żmien nibni,
Ma ħtatlix mgħallmin, ’mma qatagħli tafal merħi;
Fejn tmajt insib il-ġebel, sibt tafal merħi;
Waqgħet hi, imrammti.

Waqgħet hi, imrammti, niżżlet hi s-sisien,
Ma ħtatlix l-imgħallmin, ’mma qatagħli l-ġebel;
Fejn tmajt insib il-ġebel, sibt tafal merħi;
Waqgħet hi, imrammti, l’ili żmien nibni.
U hekk waqgħet hi, imrammti! w erġa’ ibniha!
Biddilha inti l-imkien illi jewtiha;
Min ibiddel l-imkien ibiddel il-vintura;
Għaliex l-iradi għal kull xiber sura:
Hemm art bajda, w hemm art sewda u ħamra.
Aktar minn hedawn hemm trid minnha tmarra.

Mikiel Spiteri, magħruf aħjar bħala Kilin, twieled fl-1917, ir-Rabat. L-ewwel xogħol tiegħu kien meta kellu 33 sena, wieħed mill-iktar xogħlijiet popolari bl-isem 

ippublikat għall-ewwel darba fl-1973. Is-silta li jmiss tiddeskrivi l-ġurnata meta għamel l-Ewwel Tqarbina.

Issa għamilt ukoll il-Preċett. Iz-zija Ġanna ħititli libsa pulita, lewn it-tibna, bil-qalziet qasir. Ma’ driegħi x-xellugi hemżitli faxxa bajda tal-ħarir. Sakemm libsitni sar il-ħin u bagħtuni lejn San Pawl. Missieri ma ġiex miegħi, għax messu tal-għassa, u ommi ma tistax tħalli it-tfal waħedhom, maxtitli xagħri sewwa, tatni l-aħħar tfarfira, irranġatli ċ-ċoff, u qaltli:

Sa ħdejn l-għajn imxejt bil-galbu, imma hekk kif ksirt għal Triq il-Kulleġġ tlaqt niġri, naqbeż minn għatba għall-għatba qisni gidi. U tassew ħassejtni ħafif qisni gidi bil-libsa ġdida u ħafifa, u bil-ferħ li ħassejt f’qalbi. Għax dan kien tassew jum ta’ ferħ kbir. Mhux dak il-ferħ mimli daħk u għajat bħal meta xtrawli l-kaxxa tal-kuluri, jew meta is-sinjora faħħritni u tatni premju għax ġejt l-aħjar fil-klassi, jew bħal meta l-iskola tagħna rebħet it-tazza fl-Empire Day. Kien ferħ kwiet, ma nafx infissru. Ferħ ġej minn ġewwa? Ma nafx infissru imma ferħ kbir. Lit-tifla tal-ġirien li għamlet il-preċett mieghi, għamlulha festa kbira, bħal tal-magħmudija, bil-mistednin u x-xorb u l-ħelu, u bil-kaxxa tad-daqq. Ommi m’għandhiex flus bħalhom u għamlitli kejk miksi biċ-ċikkulata, u qsamnieh jien u ħuti.

Maħżen Poeżija

Aqra dwar il-proġett

Raħal il-Letteratura

Aqra dwar il-proġett

Raħal il-Letteratura: Il-Mixja Letterarja

Aqra dwar il-proġett

Kuntatti

Bl-appoġġ ta'

Privacy Preference Center

Manage Consent Preferences by Category

Essential

Analytics

Maħżen Poeżija

Aqra dwar il-proġett

Raħal il-Letteratura

Aqra dwar il-proġett

Raħal il-Letteratura: Il-Mixja Letterarja

Aqra dwar il-proġett

Kuntatti

Bl-appoġġ ta'